اگرچه ارقام متفاوتی برای ارزش اقتصادی هر هکتار از عرصه‌های طبیعی جنگلی و مرتعی در ایران اعلام می‌شود، اما این ثروت عظیم، سالانه به‌دلیل نبود برنامه مدون و بودجه مشخص، در اثر وقوع آتش‌سوزی‌های متعدد از بین می‌رود. در 10سال گذشته 13‌هزار و 832‌مورد حریق در عرصه‌های طبیعی ایران گزارش شده است که منجر به از بین رفتن 142‌هزار و 941‌هکتار از عرصه‌های طبیعی کشور شده است.این موضوع دستمایه گزارش همشهری اقتصاد شده است که نظر به اهمیت موضوع آن را بازخوانی می کنیم.

ایران کشوری خشک و نیمه‌خشک است که نزدیک به 12.4‌میلیون هکتار از سطح آن را جنگل‌ها و حدود 90‌میلیون هکتار آن را مرتع تشکیل می‌دهد. بر‌اساس مطالعات انجام شده، تولید علوفه در مراتع ایران فقط یک‌چهارم از ارزش این اکوسیستم را تشکیل می‌دهد و سه‌چهارم ارزش اقتصادی مراتع به خدمات محیط‌زیستی آن مرتبط است.

ارزش‌های ریالی جنگل!

برآوردهای اقتصادی انجام شده در خصوص ارزش اقتصادی هر هکتار از جنگل‌های شمال نیز با در نظر گرفتن بهای پایه 10‌هزار ریالی برای هر مترمکعب چوب و لحاظ کردن موجودی 300‌مترمکعبی، حدود سه‌میلیارد ریال برآورد شده است.

این در حالی است که بر‌اساس مطالعات انجام شده در سال 88، ارزش نهایی پولی 11 خدمت غیربازاری جنگل‌ها و مراتع کشور شامل تنظیم گازها، تنظیم شرایط اقلیمی، تنوع ذخایر توارثی گیاهی، گرده‌افشانی، کنترل بیولوژیکی، خاک‌زایی، تنظیم جریانات هیدرولوژیکی، کنترل فرسایش آبی، کنترل سیل، کنترل فرسایش بادی و اکوتوریسم سالانه معادل 426‌هزار و 629‌میلیارد ریال برآورد شده است که این مقدار به تنهایی معادل 43‌درصد کل ارزش تولید ناخالص داخلی کشور و چهار برابر ارزش افزوده بخش کشاورزی در سال 1381 است.

با توجه به سهم 1.73‌درصدی خدمات بازاری جنگل‌ها و مراتع کشور شامل چوب، علوفه و‌... از درآمد ناخالص داخلی، اهمیت خدمات غیربازاری جنگل‌ها و مراتع نسبت به خدمات قابل محاسبه ریالی آن به مراتب مهم‌تر خواهد بود.

 جنگل‌ها می‌سوختند، وزیر ...

به‌رغم ارزش‌های بی‌شمار عرصه‌های طبیعی، صادق خلیلیان، به‌عنوان سکاندار وزارت جهاد کشاورزی که سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری یکی از معاونت‌های آن به‌شمار می‌رود، کمتر در برنامه‌های مرتبط با منابع طبیعی حضوری فعال داشته است.

سازمان جنگل‌ها مدیریت بیشترین سطح از عرصه‌های طبیعی ایران را برعهده دارد، اما وزیر جهاد کشاورزی در زمان وقوع حریق‌های گسترده در جنگل‌های ایران در سال 89، حتی یک تماس تلفنی برای آگاهی از چند‌و‌چون اقدامات صورت گرفته در این زمینه با معاون خود نداشته است.

به ادعای دکتر علی سلاجقه، رئیس سابق سازمان جنگل‌ها، سال گذشته که بخش‌های زیادی از جنگل‌های کشور در حال سوختن بود و ماهواره‌ها علیه ایران تبلیغ می‌کردند، وزیر جهاد کشاورزی یکبار هم در این خصوص سوالی نکرد یا تماسی نگرفت.

خلیلیان در همایش بین‌المللی مقابله با حریق در عرصه‌های طبیعی که با حضور نمایندگان سازمان خوار‌و‌بار کشاورزی، سازمان جهانی مقابله با حریق در عرصه‌های طبیعی، برخی کارشناسان خارجی و جمع کثیری از کارشناسان داخلی در هفته اول مهر ماه سال 90 در گرگان برگزار شد نیز بزرگ‌ترین غایب این جلسه بود.

غیبت وزیر جهاد کشاورزی در این همایش بین‌المللی زمان افتتاح پایگاه دوم اطفای حریق جنگل‌های شمال کشور را یک ماه به تعویق انداخت. در این مراسم استاندار گلستان اعلام کرد که وزیر جهاد کشاورزی به‌دلیل حضور در سفرهای استانی و نشست هیات دولت که در بیرجند برگزار می‌شود، به این استان سفر نکرده است. اما به‌دلیل اهمیت موضوع اطفای حریق، خلیلیان از برگزارکنندگان خواست تا با به تعویق انداختن زمان افتتاح پایگاه دوم اطفای حریق جنگل‌های شمال، زمینه حضور وی را در مراسم افتتاحیه فراهم کنند.

البته محمد‌جواد محمدی‌زاده به‌عنوان معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست از دیگر مدعوین به همایش بین‌المللی مقابله با حریق در عرصه‌های طبیعی بود که به حضور نیافتن خلیلیان اعتراض کرد.

وی در ابتدای سخنان خود تاکید کرد به‌رغم همزمانی این همایش بین‌المللی با نشست هیات دولت، به‌دلیل اهمیت مسئله حریق در عرصه‌های طبیعی و احترام به فعالیت جنگلبانان و محیط‌بانان، از حضور در جمع دولت عذر‌خواهی کرد تا در میان برگزارکنندگان نخستین همایش مقابله با حریق حاضر شود.

14‌هزار آتش‌سوزی در 10‌سال!

به دلیل نبود بودجه مناسب برای اطفای حریق و اتکای منابع مالی به اعتبارهای استانی، فقط در یک دهه گذشته 13‌هزار و 832 مورد آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع ایران رخ داده است که سبب خسارت 142‌هزار و 941‌هکتاری به زیست‌بوم‌های ارزشمند کشور شده است.

برخی کارشناسان بر این اعتقادند که استانداران به مسئله اطفای حریق در عرصه‌های طبیعی توجه چندانی ندارند و فقط در شرایطی همکاری مناسب با اداره‌های منابع طبیعی خواهند داشت که بتوانند از آن‌ها امتیازهای ویژه‌ای بگیرند.

نبود برنامه‌ریزی مناسب برای مقابله با حریق در عرصه‌های طبیعی نیز سبب شده است که دولت نتواند از نیروهای مردمی به‌عنوان یکی از ارکان اساسی و بازویی قدرتمند، بهره کافی را ببرد. به نحوی که سال گذشته شایعاتی در ارتباط با به آتش کشیده شدن عمدی جنگل‌ها به‌دلیل کمک‌های مالی دولت به نیروهای محلی مشارکت‌کننده در عملیات اطفای حریق به گوش رسید.

در این رابطه برخی کارشناسان محلی معتقد بودند که عده‌ای سودجو در قالب گروه‌های مردمی برای تداوم درآمدهای حاصل از مشارکت در عملیات اطفای حریق، اقدام به آتش زدن عمدی جنگل‌ها می‌کنند، اما این نکته قویا از سوی فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها رد شد.

 نوسانات وقوع حریق

بررسی آمار حریق‌های رخ داده در ایران نشان می‌دهد که روند وقوع آتش‌سوزی در عرصه‌های طبیعی کشور همواره با نوساناتی همراه بوده است، اما روند وقوع آن ارتباط مستقیم با میزان بارش در کشور دارد. به نحوی که در سال‌هایی که بهارهای پربارش را پشت سر می‌گذاریم، به‌دلیل ایجاد شرایط مناسب برای رویش علوفه، پوشش علفی کف جنگل پس از اتمام فصل رویش و خشک شدن علوفه‌ها به کانون وقوع حریق‌های آینده بدل می‌شود.

به‌دنبال یک بهار پرباران و پاییز خشک، سهل‌انگاری گردشگران یا شکارچیانی که برای شکار به عرصه‌های طبیعی می‌روند، همواره زمینه‌ساز بروز آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌ها و مراتع خواهد بود زیرا پوشش خشک کف جنگل به‌راحتی آتش گرفته و در اثر وزش باد به سایر قسمت‌ها سرایت می‌کند.

به اعتقاد مصطفی جعفری، مولف‌هادی تهیه و تدوین طرح ارزیابی جهانی تغییر اقلیم، افزایش دی‌اکسید‌کربن و گرمایش زمین در سال‌های اخیر روند وقوع حریق در عرصه‌های طبیعی را افزایش داده است.

وی می‌گوید: مطالعات انجام شده با استفاده از 52 ایستگاه در 15 کشور شامل ارمنستان، جمهوری آذربایجان، بحرین، قبرس، گرجستان، ایران، عراق، فلسطین اشغالی، اردن، کویت، عمان، عربستان سعودی، سوریه و ترکیه طی سال‌های 1950 تا 2003، نشان می‌دهد درجه حرارت به‌طور معنی‌داری در این کشورها افزایش‌یافته و طی سال‌های یادشده روند نزولات آسمانی نیز با تغییراتی همراه بوده است.

در همین راستا با توجه به تغییرات دما و نزولات آسمانی، بررسی روند وقوع حریق در عرصه‌های طبیعی ایران نشان می‌دهد که احتمال رخ دادن آتش‌سوزی در جنگل‌های شمال ایران از مرداد تا آذرماه به‌دنبال کاهش رطوبت و افزایش باد و در مرکز و جنوب ایران از اسفند تا شهریور ماه به‌دلیل افزایش درجه حرارت و وقوع خشکی بیش از سایر مواقع سال بوده است.

سال بحران حریق

سال 89 را شاید بتوان سال بحرانی وقوع حریق در عرصه‌های طبیعی ایران دانست زیرا فقط در 9ماهه ابتدایی این سال سه‌هزار و 466‌مورد آتش‌سوزی در ایران گزارش شد که منجر به از بین رفتن 37‌هزار و 554‌هکتار از جنگل‌ها و مراتع ایران شده است.

اگرچه طبق اعلام فائو، 94‌درصد حریق‌های رخ داده در عرصه‌های طبیعی جهان منشأ انسانی دارند که به‌راحتی و با مدیریت صحیح می‌توان از وقوع و خسارات ناشی از آن جلوگیری کرد اما در ایران طرح جامع مقابله با اطفای حریق در دولت و مجلس در انتظار تصویب و نهایی شدن و تخصیص اعتبار است.

در این طرح سه سازمان مدیریت بحران، جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و حفاظت محیط‌زیست به‌عنوان متولیان اصلی مقابله با حریق معرفی شده و نحوه تخصیص و توزیع اعتبارات نیز به گفته مسئولان به وضوح تعیین ‌شده است اما این طرح از سال گذشته در انتظار بررسی نهایی و تصویب، در دولت و کمیسیون‌های تخصصی مجلس همچنان مانده است.

به تبع نبود امکانات مالی کافی و به‌رغم افتتاح پایگاه یکم اطفای حریق در استان کرمانشاه و به انتظار نشستن مسئولان برای افتتاح دومین پایگاه اطفای حریق در گلستان، نمی‌توان چندان به اضافه شدن تجهیزات جدید برای مقابله با آتش‌سوزی در جنگل‌های ایران دل خوش کرد.

اضافه نشدن امکانات به‌رغم افزایش حریق‌ها!

هادی کیادلیری، رئیس انجمن جنگلبانی ایران در رابطه با تخصیص امکانات مناسب برای مقابله با حریق می‌گوید: از سال گذشته تاکنون هیچ امکانات خاصی به بحث کنترل حریق در عرصه‌های طبیعی اختصاص نیافته و یگان‌های حفاظت همچنان بدون تجهیزات به کار خود ادامه می‌دهند.

اگر آتش‌سوزی طی سال جاری نسبت به سال گذشته کاهش داشته به‌دلیل اقدامات و برنامه‌ریزی‌های مسئولان ذی‌ربط نبوده بلکه به‌دلیل شرایط اقلیمی مناسب و افزایش حجم بارندگی‌هاست که شاهد روندی کاهشی در وقوع حریق بوده‌ایم.

وی با توجه به این نکته که عوامل وقوع حریق در ایران غیرطبیعی است، اذعان می‌دارد: متاسفانه در ایران اقدامات مناسبی برای مانیتورینگ و پیش‌بینی حریق انجام نشده است به همین دلیل همواره پس از اتفاق وارد عمل می‌شویم.

حتی اگر برنامه مدونی برای تهیه نقشه مناطق پرخطر در ایران نیز داشته باشیم به‌دلیل نقش پر‌رنگ انسان در افزایش پتانسیل وقوع حریق در مناطق مختلف، می‌توان گفت استفاده از سیستم‌های پیشرفته نظیر عکس‌های ماهواره‌ای و مدلینگ، پاسخگوی نیازهای ایران نخواهد بود.

در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان، همکاری‌های منطقه‌ای برای مقابله با اطفای حریق در عرصه‌های طبیعی شکل گرفته است. حتی توافق‌نامه‌هایی بین کشورهایی در 2نیمکره متفاوت کره‌زمین به امضا رسیده تا با توجه به تفاوت فصل‌ها در این 2 نیمکره، امضا‌کنندگان توافق‌نامه بتوانند در شرایط اضطراری و لزوم از امکانات یکدیگر استفاده کنند.

مشابه چنین گروه‌هایی نخستین بار توسط ترکیه در منطقه‌ای که ایران در آن واقع شده شکل گرفته و برخی کشورهای همسایه نیز با ترکیه برای مقابله با حریق در عرصه‌های طبیعی همپیمان شده‌اند اما کشورمان هنوز در ابتدای راه است.

ایران در پیمان‌های مربوط به مقابله با حریق مشارکت نداشته و حتی در اوج آتش‌سوزی جنگل‌های شمال، به‌رغم نبود تجهیزات و امکانات کافی، مسئولان امر فقط بر این نکته تاکید داشتند که تخصص و تجربه ایران برای مقابله با حریق در عرصه‌های طبیعی کافی است.

البته، زمزمه‌هایی در‌خصوص استفاده از یگان هوایی روسیه برای مقابله با حریق در جنگل‌های شمال به‌وسیله یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی مطرح بود که در آن مقطع به‌شدت توسط رئیس وقت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور تکذیب شد.

نیرو هم نداریم!

سرهنگ تقی ایروانی، فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در پاسخ به این نکته که آیا ایران در پیمان‌های منطقه‌ای برای همکاری در راستای اطفای حریق در عرصه‌های طبیعی مشارکت دارد؟ می‌گوید: تلاش می‌کنیم تفاهم‌نامه‌هایی را با سازمان جهانی مقابله با حریق عرصه‌های طبیعی و سازمان خوار‌و‌بار کشاورزی به امضا رسانیم. تبادل اطلاعات با کشورهای همسایه نیز در‌خصوص مقابله با حریق در عرصه‌های طبیعی در دستور کار قرار داد».

درحال‌حاضر یگان حفاظت سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور از کمبود نیروهای آموزش دیده برای مشارکت در عملیات اطفای حریق رنج می‌برد. این یگان که برای تکمیل کادر خود مجبور به استفاده از سربازان وظیفه به‌عنوان راهکاری مقطعی است در مواجهه با حریق در عرصه‌های طبیعی نه‌تنها امکانات کافی ندارد بلکه کادر آموزش ندیده و بدون برنامه این یگان، برمشکلات موجود می‌افزاید. عدم اعتقاد مسئولان به همکاری‌های منطقه‌ای و تکیه بر نیروهای داخلی در شرایط فعلی نه‌تنها منافع ایران را تامین نخواهد کرد بلکه زمینه از بین رفتن بخش‌های وسیع‌تری از منابع طبیعی کشور به‌دلیل وقوع حریق را ایجاد خواهد کرد .
منبع :مازندنومه