یلدا سنتی زیباست که هزاران سال است بین خانواده های ایرانی رواج دارد. جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد.

 یلدا واژه ای برگرفته از زبان سریانی به معنای تولد و نیز ولادت خورشید (مهر و میترا ) است . این شب در نیم‌کره شمالی با انقلاب زمستانی مصادف است و به همین دلیل از آن شب به بعد طول روز بیشتر و طول شب کوتاه‌تر می‌شود.

*یلدا در ایران دیروز

 ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‎شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و به همین دلیل این شب را جشن می‎گرفتند و گرد آتش جمع می‎شدند و شادمانه رقص و پایکوبی می‌کردند و علاوه بر استفاده از آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان و غیره سفره هایی رنگارنگ می‌گستردند و«میزد»-نوعی نذری یا ولیمه‎ای غیر نوشیدنی، مانند گوشت و نان و شیرینی و حلوا- درآن قرار می دادند.

 همچنین ایرانیان باستان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنه کوه‌های البرز به انتظار دوباره زاییده‌شدن خورشید می‌نشستند.

برخی در مهرابه‌ها -نیایشگاه‌های پیروان آیین مهر-به نیایش مشغول می‌شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند و شب هنگام دعایی به نام "نی ید"را می‌خوانند که دعای شکرانه نعمت بوده‌است.

روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان، می نامیدند و به استراحت می‌پرداختند و عمدتا دست از کار می کشیدند،زیرا بر این باور بودند ارتکاب هر کار بد کوچک در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ به شمار می آید.

همچنین در آیین کهن ، بنابر یک سنت دیرینه آیین مهر، شاهان ایرانی در روز اول دی‌ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می‌گذاشتند و با جامه‌ای سپید به صحرا می‌رفتند و بر فرشی سپید می‌نشستند.

 دربان‌ها و نگهبانان کاخ شاهی و همه برده‌ها و خدمت‌کاران در سطح شهر آزاد شده و مانند دیگران زندگی می‌کردند.

*یلدا در ایران امروز

 جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب‎نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‎شود. متل گویی که نوعی شعرخوانی و داستان خوانی است، اجرا می‌شد؛ به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد می‌آمدند و پیرتر‌ها برای همه قصه تعریف می‌کردند.

 آیین شب یلدا یا شب چله، همراه با خوردن آجیل مشکل گشا، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی اند.

این میوه‌ها که اکثراً کثیر الدانه هستند،نوعی جادوی سرایتی محسوب می‌شوند که انسان‌ها با توسل به برکت خیزی و پر دانه بودن آنها خودشان را نیز مانند آنها برکت خیز می‌کنند .انار و هندوانه نیز با رنگ سرخ شان نمایندگانی از خورشید در شب محسوب می شوند.

در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. همچنین در بین برخی اقوام با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پُری آن، آینده‌گویی می‌کنند.

*یلدا در مازندران

 شب یلدا در زبان محلی مازندرانی به چله شو معروف است. در این شب، زنان خانه از صبح روز آخر پاییز خانه را برای بر پایی یک مراسم کوچک سنتی آماده و حتما برنج پخت می کنند.

 باور بر این است که چله شو یک شب خوب و شادی آور است و شگون ندارد که بی غذا باشند. در این شب بنا به سنت دیرین همه افراد خانواده دور هم جمع می شوند و با خوردن هندوانه، میوه و آجیل و خوردنی های دیگر سرمای فصل زمستان را از خود دور می کنند.

باور بر این است که با خوردن ماست یا هندوانه در شب یلدا، هرگز در زمستان سردشان نخواهد شد. آجیل و شب چره که شامل دانه هایی چون گندم و نخود برشته، تخم هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر و توت خشک است، هم فراموش نمی شود و به سلیقه زنان خانه شاخه ای از گل یا سبزه در سفره چله شو قرارداده می شود.

برخی از خانواده ها در شب یلدا، پس از خوردن شام، برای شب نشینی شب یلدا به خانه خویشاوند بزرگ تر می روند.

 در این شب دختران دم بخت با پوشاندن صورت خود از هفت خانه چیزی می گیرند. اگر کسی آنها را ندید و نشناخت حتما به آنچه نیت کرده اند، خواهند رسید.

قبل از تناول شب چره، پدر خانواده لای قرآن را می گشاید و یک صفحه از آن را قرائت می کند و برای اموات خود و اهل محل از دوست و آشنا درخواست آمرزش از درگاه خداوند می کند.

اهالی روستاهای مازندران در شادی و مراسم چله شو، حال خانواده هایی که بر اثر وقوع اتفاقی ناراحت کننده نمی توانند در این شب شادی کنند را رعایت نموده و حتی بزرگان و بستگان درجه یک، شب چله را در میان این خانواده ها سپری می کنند تا بتوانند التیام بخش درد و اندوه آنان باشند.

 در این شب طولانی سرد و برفی و در کنار بخاری های هیزمی و کرسی های گرم، بسیاری از قول و قرارهای زندگی در بین اقوام و محلی ها تبادل نظر می شود.

بعضی از خانواده ها جهت مبارکی چنین شبی یک بره نوزاد (ترجیحا سفید رنگ) را جهت خیر و برکت در خانه می آورند. در برخی از مناطق نیز برای تازه عروس شان هدیه و یا چشم روشنی می فرستند .

 پیران اعتقاد دارند که در این شب زمین نفس می کشد و از این به بعد روزها به اندازه یک جو بلند شده و شب ها کوتاه می شود.

 مازندنومه؛اعظم کردان،ساری